Yoshlarning o’qituvchilik kasbiga munosabati qanday? Ularning o’zlari o’qituvchi bo’lishni xohlaydilarmi? Ushbu sohada ular nimani yaxshilashni istaydilar va ushbu kasb jamiyatimizda obro’-e'tibor qozonishi uchun va o’qituvchilarning mavqeini oshirish uchun nima qilish kerak? Bu savollarga javob berish uchun U-Report Xalq ta'limi vazirligi (XTV) bilan birgalikda so’rov o’tkazdi.

 Mamlakatda o’qituvchilarning mavqeini ko’tarish borasida keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilmoqda: ish haqi oshmoqda, hisobot hujjatlari bilan ishlash hajmi kamaytirildi, ta'lim tizimiga yaxshi kadrlarni jalb qilish bo’yicha ishlar olib borilmoqda, o’qituvchining mamlakat kelajagi uchun ahamiyati va roli yuqori tribunalardan aytilmoqda.

 Olingan ma'lumotlar mamlakatimizdagi o’qituvchilarning mavqeini yaxshilash bo’yicha keyingi strategiyani ishlab chiqish uchun zarurdir. 2018 yil sentyabr oyida XTV bilan shunga o’xshash so’rov o’tkazilgan edi – bir yil o’tgach, yoshlarning fikri dinamikasi qanday o’zgarganligini ham tahlil qilish imkoni bor (o’tgan yili o’tkazilgan so’rovda 1100 dan ortiq respondentlar ishtirok etgan, batafsil: https://uzbekistan.ureport.in/poll/791/).

 So’rovnomada butun mamlakat bo’ylab 4500 respondentlar ishtirok etdi.

O’QITUVCHILIK KASBI MASALALARI HAQIDA SO’ROVNOMANING ASOSIY NATIJALARI:

1. Umuman olganda, respondentlarning 59% o’qituvchi bo’lishni xohlashlarini aytishgan. 8% respondentlar bu kasbni “mehnat zoe ketadigan kasb” deb hisoblashadi.

2. 15-19 yoshdagi respondentlarning 42% uchun o’qituvchi kasbi jozibali kasb emas – ular “Men boshqa kasbga qiziqaman" variantini tanladilar.

3. Respondentlar o’qituvchilik kasbiga qiziqishlarining sabablarini quyidagicha izohladi: 34% respondentlar bolalar bilan ishlashni yaxshi ko’rishadi; 16% o’qituvchilarni yaxshi ko’rishadi / hurmat qilishadi; respondentlarning 11% uchun bu oilaviy an'anadir.

4. Erkaklar o’qituvchilikning jozibadorligini quyidagicha tushuntirishdi – o’qituvchilarning ish haqi (15%) va ularning jamiyatdagi mavqei oshirilganligi (11%), qizlar uchun bu unchalik katta ahamiyatga ega bo’lmagan omil (har biri 4%).

5. So’rovda ishtirok etganlarning 48% fanni bilishi va yaxshi tushuntirish qobiliyati o’qituvchining eng muhim fazilatlari deb hisoblashadi.

6. So’rovda qatnashganlarning 51% o’qituvchilarning mavqeini mustahkamlash va ularning faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha davlat tomonidan amalga oshirilgan ishlarning natijalarini his etganini bildirishdi. 20-24 yoshdagilarning 55% boshqa barcha yosh guruhlariga qaraganda ushbu sohada ijobiy o’zgarishlarni ko’proq sezganini aytdilar.

7. 45% respondentlar jamiyatda o’qituvchilarga bo’lgan munosabatni "o’rtacha" deb baholadilar, 38%i esa yaxshi va a’lo deb baholashdi (28% va 10% mos ravishda).

8. O’qituvchi maqomiga eng yuqori bahoni (yaxshi va a'lo) 15-19 yoshdagi respondentlar berdi – bus hu yosh guruhining 45%i.

9. Respondentlarning 36%i o’qituvchining jamiyatdagi mavqeini yanada mustahkamlash uchun ularning ishida qog’ozbozlikni kamaytirish kerak deb hisoblashadi; 25% - o’qituvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchaytirish va 16% ish haqini oshirish o’qituvchilarning maqomini oshirishga yordam beradi deb hisoblashadi.

Umuman olganda, respondentlarning 59% o’qituvchi bo’lishni xohlashlarini aytishgan. Qizlar ko’proq davlat maktabida (22%) va OTMda (28%) o’qituvchi kasbini tanlashga moyillar, yigitlarga nisbatan (20%dan mos ravishda).

8% respondentlar o’qituvchilikni "mehnat zoe ketadigan kasb" deb javob berishdi. Qizig'i shundaki, ushbu variant 14 yoshdan 31 yoshgacha bo’lgan yosh guruhida eng ommabop – 18% respondentlar shunday javob berishgan.

15-19 yoshdagi respondentlarning 42%i uchun o’qituvchi kasbi jozibali kasb emas – ular "Men boshqa kasbga qiziqaman" variantini tanladilar. Erkaklar o’qituvchilikdan ko’ra boshqa kasbga ko’proq qiziqishadi (31%), ayollardan (24%) farqli o’laroq.

Biz o’qituvchi bo’lishni xohlaymiz degan respondentlardan ular ushbu kasbni tanlashining sababi nimada deb so’radik. Respondentlar o’qituvchilik kasbiga qiziqishining sabablarini quyidagicha nomlashdi: 34% respondentlar bolalar bilan ishlashni yaxshi ko’rishadi; 16% o’qituvchilarni yaxshi ko’rishadi / hurmat qilishadi; respondentlarning 11% uchun bu oilaviy an'anadir.

Erkaklar o’qituvchilikning jozibadorligini quyidagicha tushuntirishdi – o’qituvchilarning ish haqi (15%) va ularning jamiyatdagi mavqei oshirilganligi (11%), qizlar uchun bu unchalik katta ahamiyatga ega bo’lmagan omil (har biri 4%). O’qituvchilikka ayollar kasbi sifatida qaralishini 19% ayollarning o’zlari aytib o’tishgan va bu ular uchun qiziqtiradigan omilidir.

Biz "Boshqa" javob variantini tanlagan respondentlarning 12%dan ularni o’qituvchilik kasbiga nima jalb qilishini ko’rsatishni so’radik va quyidagi javoblarni oldik:

1.      O’qituvchi/muallim - bu yosh avlodning raqobatdoshligini ta'minlash uchun sharafli va muhim kasb, kelajakda esa aynan yoshlar davlat taraqqiyotini quradigan shahslar bo’ladi.

2.      Yig'ilgan muammolarni (shu jumladan korrupsiya, xodimlarning past malakasi va boshqalar) hal qilish va ta'lim tizimini o’zgartirish istagi.

3.      Ingliz tili / filologiya / pedagogika kabi yo’nalishlarda tahsil olganligi uchun boshqa kasblarni o’zlashtirishda qiyinchiliklar.

4.      Allaqachon o’qituvchi / o’qituvchi yoki ushbu yo’nalishda o’qiyotganlar.

5.      Ta'lim berish, tushuntirish, o’rgatish va undan zavqlanishning oddiy istagi.

6.      Ish tajribasiga ega bo’lish uchun o’zini ushbu kasbda sinab ko'rish yoki yaxshi karyera uchun boshlang'ich tajirba olish maqsadida.

O’QITUVCHILIK KASBI HAQIDA U-REPORTYORLAR FIKRI:

 “Bolalarning ertangi qadami o’qituvchilarning tarbiyasiga bog'liq”.

“Chunki hozirgi yosh avlod juda ham savodsiz. O’qituvchilarimiz esa malakasi va tajribasi past. Aniqrog'i ular 20-asr öqituvchilari. Bizga yangicha fikrlaydigan, kreativ va zamonaviy öqitish uslublarini biladigan öqituvchilar kerak. Shu sababdan o’qituvchi bo’lishni va savodsiz xalqimizni sifatli ilm olishiga o’z hissamni qöshishni hoxlardim, davlat taraqqiyoti asosan ta'limga bog‘liq shuning uchun ham aynan shu sohani tanlayman iloji boricha qo‘limdan kelganicha ta'limda korrupsiyaga qarshi kurashish asosiy maqsadim».

“O’quvchini hurmat qilmaydigan, vijdonsiz va poraxor ayrim o’qituvchilarimga qanday o’qituvchi bo’lishni ko’rsatib qo’ymoqchiman. O’qituvchilik kasbiga kreativ yondashmoqchiman, o’quvchilarimga chin dildan yangi narsalarni o’rgatishni istayman”.

“Men boshqalarga foydam tegishi uchun haftada ikki kun universitetda dars beraman. Ko’pgina universitet o’qituvchilari o’z sohalarida malakaga ega emaslar. Ular o’z mutaxassisliklarida tajribaga ega emaslar va talabalarga noto'g'ri ma'lumotlar berishda yoki umuman berishmaydi”.

“Boshqa ishni tanlardim-u, boshqa ilojim yo‘q, anchadan beri ishlayman ammo qiyin kasb, boshqa sohada ishim yurishib ketsa bu kasbni tashlayman”.

“Aslida, men boshqa kasbga qiziqaman, ammo agar o’z kasbimda ishlash imkoniyati bo’lmasa, men xususiy o'qituvchilikni tanlagan bo’lardim, ya'ni fanlarda qiyinchiliklarga duch kelayotgan bolalarga men yaxshi tushunadigan mavzularda yordam berish”.

Respondentlarning 48% fanni bilishi va yaxshi tushuntirish qobiliyati o’qituvchining eng muhim fazilatlari deb hisoblashadi (eng yuqori ko’rsatkich 14 yosh guruhida ko’rsatilgan - bu yoshdagi respondentlarning 60% bu fazilatni o’qituvchi uchun eng muhim fazilat deb hisoblashadi). O’quv jarayonida innovatsiyalardan foydalanish o’qituvchining ikkinchi muhim fazilati – 15% respondentlar aynan ushbu hislatlarni tanlashgan. 3-o’rinda – “sabr, bolalarni sevishi, mehribonlik”.

Ayollar sabr, bolalarni sevish va mehribonlik kabi fazilatlarga ko’proq (18%) e'tibor berishadi, erkaklar orasida atigi 10% bu variantni tanlagan. Erkaklar (7%) ayollarga (3%) tartib talablik va qattiqqo’llikni ko’proq qadrlashadi.

Javob varianti sifatida “Boshqa” variantini ko’rsatgan respondentlarning 11% uchun o’qituvchining eng muhim fazilatlari quyidagilar:

1.      Yuqoridagi barcha fazilatlar (ko’pchilik javoblar)

2.      Har bir o’quvchi va talabaga individual yondoshishi

3.      Barcha talabalarga bag'rikeng, adolatli va teng munosabatda bo’lishi

4.      Halollik, to’g’ri so’zlik

5.      Psixologiyani, bolalar va yoshlar bilan ishlashni bilishi

6.      O’z xatolarini tan olishi va o’qituvchini doim to’g'ri deb o’ylamaslik, doimiy ravishda o’zini takomillashtirishi va o’z ustida ishlashi

7.      Keng doirada bilimarga ega b’olishi va "mavzudan tashqari" savollarga javob berish qobiliyati

8.      Mavzuga qiziqishni uyg'ota bilishi va talabalarga motivatsiya bersih qobiliyati.

So’rovda qatnashganlarning 51%i o’qituvchilarning mavqeini mustahkamlash va ularning faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha davlat tomonidan amalga oshirilgan ishlarning natijalarini his etganini bildirishdi. Ayollar (53%) buni erkaklarga qaraganda (49%) ko’proq sezishgan. 20-24 yoshdagilarning 55% boshqa barcha yosh guruhlariga qaraganda ushbu sohada ijobiy o’zgarishlarni ko’proq sezganini aytdilar.

Umuman olganda, respondentlarning atigi 16% bu savolga salbiy javob berishdi. 14-19 yosh guruhidagi 31% respondentlar qandaydir o’zgarishlarni sezmaganini aytishdi va bu boshqa yoshdagilar o’rtasida eng kam ko’rsatkichni tashkil qiladi.

45% respondentlar jamiyatda o’qituvchilarga bo’lgan munosabatni "o'rtacha" deb baholaydilar.

38% uni yaxshi va a'lo deb baholashdi (28% va 10% mos ravishda). O’qituvchi maqomini eng yuqori baholaganlar (yaxshi va a'lo) – 15-19 yoshdagi respondentlar bo’ldi (45%).

Garchi respondentlarning 16% jamiyatda o’qituvchilarga bo’lgan munosabatni yomon yoki juda yomon deb baholagan bo’lsada, gender guruhlari bo’yicha bu nuqtai nazarni erkaklarning 20% qo’llab-quvvatlashadi, ayollarning faqat 12%i bu fikrdalar.

Respondentlarning 36%i o’qituvchining jamiyatdagi mavqeini yanada mustahkamlash uchun qog’ozbozlikni kamaytirish kerak deb hisoblashadi; 25% - o’qituvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchaytirish va 16% ish haqini oshirish o’qituvchilarning maqomini oshirishga yordam beradi deb hisoblashadi.

Bundan tashqari, ayollarning 42%i o’qituvchilarning mavqeini mustahkamlash omili sifatida qog’ozbozlikni kamaytirish va 21%i o’qituvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchaytirish tarafdori bo’lsa, erkaklar orasida bu variantlar mos ravishda 32% va 28%ni tashkil qilgan.

"Boshqa" jabor variantini ko’rsatgan U-Reportyorlarning 8%idan o’qituvchilarning mavqeini yaxshilash bo’yicha o’z takliflarini yozishini iltimos qildik va quyidagi javoblarni oldik:

1.      Yuqoridagi barcha yoki bir nechta javoblar.

2.      O’quvchilar va ota-onalarning bevosita ishtirokida baholash tizimini joriy etish orqali o’qituvchilarning bilim darajasi va samaradorligini muntazam nazorat qilib borish. O’qituvchilarning malakasi va bilimlari darajasini har uch yilda nafaqat ish soatlariga, balki boshqa mezonlarga qarab tekshirish uchun sertifikatlash tizimini yoki imtihonni joriy etish.

3.      O’qituvchilar reytingini tuzish va alohida e'tiborga sazovor bo’lgan o’qituvchilar uchun ularni yanada rag'batlantirish uchun mukofot va bonuslarni joriy etish. O’qituvchilar o’rtasida ham olimpiadaga o'xshagan musobaqalarni tashkil etish.

4.      O’qituvchilarni o’quvchilarga ortiqcha ma’suliyatdan (tarbiya vazifalari, ijtimoiy tarmoqlar va Internetda o’quvchilar xatti-harakatlarini nazorat qilish), byurokratiya va ularning asosiy o'qituvchilik faoliyatiga aloqador bo’lmagan ishlardan ozod qilish.

5.      O’qituvchilarga o’zlari ustida ishlash, izlanishlar olib borish, o’qitishning yangi usullarini ishlab chiqish va takomillashtirish uchun erkinlik, vaqt va imkoniyat berish.

6.      Nafaqat o’qituvchilar, balki ta'lim sohasining boshqa vakillari maqomini yaxshilash.

7.      Oilada bolalar bilan o’qituvchilarning ahamiyati to’g'risida tushuntirish ishlarini olib borish, ota-onalarning o’qituvchilarga bo’lgan talablarini cheklash, chunki ko’p narsa o’qituvchilarga emas, balki ota-onalarning o’ziga ham bog'liq.

8.      Ta'lim sohasidagi korrupsiyaga qarshi kurashish maqsadida zarur bo’lgan qo’shimcha xarajatlarini (imtiyozli ipoteka kreditlari, avtoulov kreditlari) ta’minlash, ularning moddiy ta'minotini kuchaytirish.

9.      O’qitish usullarini takomillashtirish uchun maktablarning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sinflar va o’quv xonalarini innovatsion va laboratoriya uskunalari bilan jihozlash.

10.  O’qituvchi xodimlarni tayyorlash jarayonida maktablar va universitetlarda korrupsiyaga qarshi kurashish, maktablarda o’qituvchilarning samaradorligi va sifatini belgilovchi oliy pedagogik ta'lim sifatini oshirish.

U-REPORTYORLAR TAKLIFLARI:

“Ehtimol, o’qituvchilar haqida bolalar va ularning ota-onalari uchun qandaydir ovoz berish tizimini yaratish kerakdir. Bonuslar va qo’shimcha ish haqqi yoki jarimalar bilan mos ravishda. O’qituvchilarni har xil mezonlar bo’yicha har tomonlama baholash kerak. Shu bilan birga, ma'lumotlarni tekshirish va yolg'on ma'lumot berganlarga nisbatan jazo choralarini qo'llash. O’qituvchi huquqiy jihatdan ham himoyalangan bo’lishi kerak...”

“Yuqori bilimli o'qituvchilarning hamda yuksak natijalarga erishgan (o'quvchisi olimpiada va tanlovlarda g'olib bo'lgan, OTMga o'qishga kirgan) o'qituvchilarning ish haqisini sezilarli farq qiladigan darajada oshirish kerak. Ana shunda o'qituvchilarning o'zi ham ilm olishga yanada intiladi”.

“Ularga yetarlicha sharoit bor endi faqat talab qlish kerak. Yurtimizda o'qituvchilar ko'p lekin orasida fidoyilari juda kam ta'lim sohasida oqsash juda katta aybni faqat o'quvchilar u Internetdan emas o'qituvchilardan qidirish kerak”.

“O’ylaymanki, o’qituvchilarga bo’lgan hurmat oiladan kelib chiqishi kerak, oilada ta'lim olish muhimligini, o’qituvchi esa hurmatga sazovor shaxs deb tushuntirishi kerak. Ammo ba'zi o’qituvchilarning o’zlari hurmatga loyiq emasligini ham e'tiborga olish kerak. Ular ochko'z, yovuz, faqat o'zlariga xizmat qiladigan va ochiqchasiga o’z o’quvchilarini hurmat qilmaydilar. Demak, barcha vositalarni qo’llash kerak albatta.”

“Ota onalar bilan muammolar ko’p bo’lyabdi. Ko’pchilik ota onalar farzandini o’qitivchilar urishsa darrov janjal kotarishyabdi. Bunday ulg’aygan bolalar o’qitvchilarni bir tiyinga ham olishmayabdilar.”

“Biz universitetlardagi ta'limni tubdan o’zgartirishimiz kerak. U yerda o’qishga kirish juda qiyin va ta’lim olish esa juda onson. Oliy ta'lim tizimi o’ta korrupsiyaga botgan, buni kechagi talabalar ham yaxshi tushunishadi. Shunday o'qituvchilar ham universitetlarni bitirishyapti. Biz oliy ta'lim tizimini tubdan o’zgartirmagunimicha va tanish-bilishni tubdan yo'q qilgunimizcha hech narsa o’zgarmaydi...”

Izoh: Soʻrovlar natijasida olingan maʼlumotlar UNICEFning fikrini aks ettirmaydi, reprezentativ maʼlumotlar hisoblanmaydi va ushbu U-Report so’rovida qatnashgan 4500 respondentlarning fikri.