Shu yil oktabr oyida o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilganiga
roppa-rosa 30 yil to’ldi. Yoshlar
zamonaviy o’zbek tili masalalariga qanday munosabat
bildirmoqda? Lotin yozuviga asoslangan o’zbek
alifbosiga o'zgartirish kiritilishiga ular qanday fikrdalar?
Yoshlarning bugungi kunda o’zbek tiliga oid ayrim
masalalariga munosabatini bilish maqsadida
U-Report Oliy Majlis
Senatining Yoshlar, madaniyat va sport masalalari qo‘mitasi bilan hamkorlikda yoshlar o’rtasida so’rovnoma o’tkazishdi. So’rov natijalari O‘zbekistonda o’zbek tilini
rivojlantirish bo’yicha keyingi dasturlarni ishlab chiqish uchun zarurdir.
So’rovnomada butun mamlakat bo’ylab 5700dan ortiq respondentlar ishtirok etdi.
O’ZBEK TILI MASALALARI HAQIDA SO’ROVNOMANING ASOSIY NATIJALARI:
1.
So’rov natijalari shuni ko’rsatadiki, erkaklar ayollarga qaraganda o’zbek tili masalalariga konservativ yondashar ekan. Masalan, erkaklarning deyarli 50%i joylar nomlari va reklama o’zbek
tilida bo’lmaganligini salbiy qabul qilishsa, ayollar orasida bu ko’rsatkich 31%ni tashkil etadi.
2.
So’rovda qatnashganlarning
68%i ular uchun o'zbek tili ona tili, 23% respondentlar uchun o’zbek tili davlat tili sifatida qabul qilinishini bildirdi.
3.
O’zbek tili "Men bilmaydigan til" varianti 14 yosh va undan kichik yoshdagilar guruhida yetakchilik qilyapti (6%), shuningdek, shu yosh guruhi bu
"turkiy tillaridan biri" (4%) variantida ham yetakchilik qilmoqda.
4.
14-25 yoshdagi
respondentlarning faqat 1/3 qismi o’zbek tilini bilishini “a’lo” deb baholadi. Umumiy respondentlarning 41%i o’ziga “yaxshi” bahosini bergan.
5.
Respondentlarning
36%i "Davlat tili tog’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonuni bilan
tanish emasligini aytib o’tishdi (24%i
ushbu qonun faqatgina mavjudligini bilishadi, 8 %i uni hech qachon o’qimagan va
hokazo).
6.
Respondentlarning ko’pchiligi (74%) lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga o’zgartirish kiritishga (ayrim harflarning yangi ko’rinishda kiritilishi) salbiy munosabat bildirishdi.
7.
Respondentlarning
1/3 qismi boshqa har qanday tilga davlat tili maqomini berish g’oyasini qo’llab-quvvatlamoqda, respondentlarning deyarli yarmi (47%) bu fikrga qarshi. 12% bunga neytral qarashadi.
Bu savolga ayollar erkinroq qarashadi – ayollarning 40%i O'zbekistonda ikkinchi davlat tilini joriy etishga "HA" degan bo’lishsa, erkaklarning 31%i bu g’oyaga rozi.
8.
Respondentlarning
atigi 19%i O'zbekistonda o’zbek tilini bilmasdan yashash va ishlash mumkin
emas yoki qiyin deb hisoblashadi. U-Reportyorlarning 48%i, garchi bu qiyin bo’lsada, o’zbek tilini
bilmasdan ham O’zbekistonda yashash va ishlash mumkin deb hisoblashar ekan.
So’rovda qatnashganlarning 68%i uchun o’zbek tili "ona tili" deb belgilangan bo’lsa, 23% respondentlar bu tilni davlat tili bilan bog'lashdi. Shu bilan birga, ko’proq erkaklar (71%) ayollarga (62%) qaraganda o’zbek tilini o’z ona tili deb qabul qilishar ekan. 14-19 yoshdagilar barcha yosh guruhlariga
qaraganda o’zbek tilini davlat tili sifatida ko’rishini bildirgan (30%).
Respondentlarning 41%i o’zbek tilini bilishini "Yaxshi", 34 %i "a'lo" deb
baholagan. Erkaklar ayollarga nisbatan o’zbek tilini bilishida o’ziga
ko’proq ishonishadi – 43% "yaxshi" va 35%
"a'lo" deb baholashgan bo’lsa, ayollarda bu ko’rsatkich mos ravishda 38%
va 32%ni tashkil qildi.
Respondentlarning
36%i "Davlat tili tog’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonuni bilan tanish emasligini aytib o’tishdi (24%i ushbu qonun faqatgina mavjudligini
bilishadi, 8 %i uni hech qachon o’qimagan va hokazo).
Shu bilan birga, U-Reporterlarning 62%i qonunni
yetarlicha bilishlarini ta'kidladilar (40 %i "yomon emas" va 22 %i bu qonunni juda yaxshi bilishlarini
ta'kidladilar).
35 yosh va undan katta yoshdagi respondentlar
boshqa yosh toifalariga nisbatan ushbu qonun matnini yetarli darajada bilishmaydi – ularning 28%i uning faqat mavjudligini va 12 %i uni hech qachon o’qimaganliklarini
aytishdi.
Respondentlarning 42%i ko'plab tashkilotlar nomlari va atrofdagi reklama o’zbek tilida bo'lmaganligiga salbiy munosabat bildirishdi (shundan 11%i bu davlat tili to'g'risidagi qonunni buzish deb
hisoblashadi).
Shu bilan birga, so’rov natijalari shuni ko’rsatadiki, erkaklar ayollarga qaraganda
o'zbek tili masalasiga konservativ yondashar ekan. Masalan, erkaklarning deyarli 50%i bu savolga
salbiy munosabatda ekanligini bildirishgan bo’lsa, ayollar orasida bu ko’rsatkich 31% tashkil etdi. Bundan tashqari, agar ayollarning 21% bu masalaga ijobiy qarashsa, erkaklar orasida bu variantni atigi 13%
tanlashgan.
Yosh guruhlari orasida 25-34 yoshdagi
respondentlar bu masalani – aksariyat
muassasalar nomi va reklamalarning o’zbek tilida emasligini – salbiy qabul qilishini aytib o’tgan.
Respondentlarning ko’pchiligi (74%) lotin
yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga o’zgartirish kiritishga salbiy munosabat
bildirishdi – 36% ishtirokchilar bu kerak emas, 24% salbiy munosabatta ekanligini va 14% bu ortiqcha sarf-harajat qilish deb baholashdi. O’g'il bolalarga (20%) qaraganda qizlar (12%) o’zbek lotin
alifbosiga o’zgartirish kiritishga qarshi va bunda ehtiyoj yoq deb o’ylashadi.
Bu savolga ayollar erkinroq qarashadi –
ayollarning 40%i O'zbekistonda ikkinchi davlat tilini joriy etishga
"HA" degan bo’lishsa, erkaklarning 52 %i bunga qarshi.
Respondentlarning yoshi oshgani sayin
ikkinchi davlat tilining joriy qilinishiga salbiy qaraydigan respondentlar soni ko’paymoqda.
Masalan, agar 15-19 yoshdagilarning 37% bunga qarshi chiqishsa, 31-34 yoshlilar guruhida bu ko'rsatkich 56% tashkil etadi.
"Boshqa" javob variantini tanlagan respondentlarning 5%idan
ikkinchi davlat tili joriy qilinishiga o’z fikrlarini bildirishlarini so’radik va quyidagi javoblarni oldik:
· Bu g’oyaga mutlaqo qarshi va bu aqlsizlik/uyat/xiyonat deb
hisoblashadi va "bitta vatan – bitta til" formulasiga amal qilish kerakligini aytib o’tishgan.
· Birinchi navbatda lotin yozuviga asoslangan o’zbek tiliga oid muammolarni (kirill
alifbosidan foydalanish, davlat organlarida va Toshkentda rus tilini afzal ko’rilishi, aholining bir qismi o’zbek tilida savodsizligi) hal qilish zarur, o’zbek tili haqiqiy davlat tiliga aylanganidan keyin ikkinchi davlat tili haqida o'ylash kerak.
· Faqat rus tilidan tashqari boshqa tillarni davlat tili sifatida kiritish.
· Agar davlat tili maqomi beriladigan bo’lsa, unda faqat dunyoga tanilgan tillar
(arabcha, inglizcha va hokazo), lekin o’zbek tili boshlang'ich bo'lishi va barcha rasmiy hujjatlar faqat o’zbek tilida yuritilishi shart.
· Bu normal holat, chunki bizning davlatimiz ko’p millatli va sayyohlar ko’p tashrif buyuradigan davlat.
· Bu zarur emas, chunki mamlakat aholisining qariyb 80%i o’zbeklar.
· Rus tilini norasmiy ravishda tan olingan
ikkinchi davlat tili va uni ikkinchi davlat tili sifatida joriy etish kerak.
· Agar chet tillarini o’rganish zarurati tug'ilsa, chet tillariga davlat tili
maqomini bermasdan turib buni amalga oshirish mumkin.
· Bitta davlatda ikkita davlat tili ko’plab muammolarga olib kelishi mumkin – qog'ozbozlikni ko'payishi, jamiyat ichidagi bo’linish, millatchilik va hatto natsizm.
· Ikkinchi davlat tilining kiritilishi o’zbek tilining yo’q bo’lib ketishiga olib kelishi mumkin, chunki u yetarli darajada rivojlanmagan va xavf ostidadir.
U-REPORTYORLAR FIKRI:
“Buni millatimiz ustidan
kulish, ajdodlarimizning milliyligimizni saqlab qolishga qaratilgan
sayi-harakatlarini mensimaslik deb hisoblayman”.
“Nima uchun o'zimmizning o'zbek tillimizni
yaxshi bilmay turib boshqa tilni ikkinchi davlat tili atab
kiritishimmiz kerak?”
“Bu ona tilimizni yo'q bo'lib ketishiga olib
keladi. O'zi xavf ostida turibdi deb o'ylayman. Biror bir rivojlangan,
madaniyati yuqori bo'lgan davlatlarda 2 ta davlat tili yoq”.
“Men
qo'llab-quvvatlayman, chunki bizda ko’plab xalqlar
bor, jumladan ruslar, tatarlar, qozoqlar, ukrainlar, moldovanlar va boshqalar.
Va rus tilini davlat tili deb hisoblash qulay va halaqit qilmas edi !! Biz hammamiz yaxshi bilamiz, rus tili
xalqaro tillardan biri hisoblanadi, keyin Rossiya bizga boshqalarga qaraganda
yaqinroq! Agar rus tili rasmiy bo'lsa, juda va juda xursand bo’lardim».
“Men qonunchilikdan davlat tili degan
tushunchani chiqarib tashlash zarur deb hisoblayman, chunki davlat organlarida
ko’plab hujjatlar va ishlar faqat rus tilida
olib boriladi (ayniqsa sanoat sohasida) va
odamlarni biron bir tilda gapirishga majburlash mumkin emas. Taqqoslash uchun,
Buyuk Britaniya va AQShda davlat tili tushunchasi mavjud emas”.
Respondentlarning atigi 19%i O'zbekistonda
o’zbek tilini bilmasdan yashash va ishlash mumkin emas yoki qiyin deb
hisoblashadi. Shu bilan birga, 14 yosh va undan kichik yosh guruhida bu ko’rsatkich eng yuqori natija – 32%ni tashkil qildi. 35 va undan katta
yoshdagi respondentlar (27%) boshqa barcha yosh guruhlariga qaraganda ko’proq o’zbek tilini bilmasdan O’zbekistonda muammosiz yashash va ishlash mumkinligiga ishonishadi.
Izoh: Soʻrovlar natijasida olingan maʼlumotlar UNICEFning fikrini aks
ettirmaydi, reprezentativ maʼlumotlar hisoblanmaydi va ushbu U-Report so’rovida
qatnashgan 5,700 dan ortiq respondentlarning fikrlarini aks etadi.