Ushbu so’rovnomani U-Report “Istiqbolli avlod” nodavlat notijorat tashkiloti (https://ia.uz/) bilan hamkorlikda o’tkazdi.  So’rov natijalari “Istiqbolli avlod” tomonidan maishiy zo’ravonlikni oldini olish bo’yicha dasturni ishlab chiqishda qo’llaniladi. Shuningdek, ma’lumotlar maishiy zo’ravonlik ishlatishning oldini olish bilan shug’ullanuvchi davlat organlariga taqdim etiladi.

So'nggi yillarda kun tartibiga ko'p yillar mobaynida muhokama qilinmagan keskin savollar chiqmoqda. Xususan, maishiy zo'ravonlik masalasi. 2018 yil sentyabrida jamoat fikrini bilish uchun maishiy zo'ravonlikni oldini olish to'g'risida qonun loyihasi taqdim etildi. Qonunning maqsadi maishiy zo'ravonlikni oldini olish masalalarini tartibga solish.

O'tgan yilning 2 iyulida O'zbekiston Prezidenti ijtimoiy reabilitatsiya va moslashuv tizimini takomillashtirish, shuningdek, maishiy zo'ravonlikni oldini olish chora-tadbirlari to'g'risida qaror qabul qildi. O'zbekiston Respublikasida jabrlanuvchilarni reabilitatsiya qilish hamda o’z joniga qasd qilishning oldini olish respublika markazi tashkil etildi.

2018 yilning oktyabrida Toshkentda zo'ravonlik qurbonlari bo'lgan ayollar uchun reabilitatsiya markazi (shelter) ish boshladi. Zo'ravonlik qurbonlarini reabilitatsiya qilish markazlari butun mamlakat bo'ylab tashkil etiladi. Ayni paytda 130dan ortiq markaz tashkil etilgan.

Tadqiqot maishiy zo'ravonlik bo'yicha qabul qilingan choralarning mantiqiy davomi bo'ldi. So’rovda 1000 dan ortiq respondent ishtirok etdi.

Maishiy zo’ravonlik ishlatish deganda, kundalik turmushda birga yashayotgan bir yoki bir necha shaxslarning boshqa shaxsga nisbatan, uning hayoti, sog’ligi, erkinligi, jinsiy daxslizligi, sha’ni, nomusi va hokazoga tajovuz qilishga qaratilgan harakati (harakatsizligi) tushuniladi. Zo’ravonlik ishlatish jismoniy tajovuz, ruhiy holatga ta’sir qilish, jinsiy tajovuz yoki pul mablag’lari, moddiy boyliklarni jiddiy cheklash yoki yuqorida sanab o’tilganlarning hammasining birgalikda tahdid solishi bo’lishi mumkin.   

So’rovning tahliliy natijalari:

1.     Maishiy zo’ravonlikning guvohi yoki qurboni bo’lganlar, qayerga xabar berishlari va kimga murojaat qilishlari kerakligini bilishmagan (60% ishtirokchilar).

2.     Ishtirokchilarning yarmidan ko’prog’i (54%) oilani saqlab qolish uchun kaltaklashlar, kamsitishlar va haqoratlarga chidash mumkinligi, chunki har bir holat vaziyatga bog’liq deb hisoblashadi. Shunday javob berganlarning 74%i erkaklardir.

3.     Ishtirokchilar maishiy zo’ravonlikning asosiy sabablari deb odamlar o’rtasidagi o’zaro hurmat, mehr-oqibat yo’qolayotgani va yetarli ma’lumotga ega bo’lmaslik deb hisoblashadi.

Bizda maishiy zo’ravonlik muammosi bormi degan savol yuzasidan olingan ma’lumotlarga ko’ra, deyarli 83% ishtirokchilarimiz ijobiy javob berishgan. Bulardan yarmi miqyosini bilmasligini aytgan bo’lsa, ikkinchi yarmi ‘jamiyat sukut saqlaydi’ deb javob bergan. 8% ishtirokchilar ushbu muammo mavjud emas deb hisoblashadi, va qolgan 9% ishtirokchilar esa bu savolga javob berishga qiynalishdi.

Shuni ta’kidlash joizki, ‘Ha’ deb javob berganlar qatorida ayollarning qariyb 52%i ushbu muammo haqida jamiyatda sukut saqlanishini aytishgan.

Ishtirokchilarning sal kam yarmi (48%) maishiy zo’ravonlik guvohi bo’lganliklarini bildirishdi. 52% ishtirokchilarimiz esa maishiy zo’ravonlik guvohi bo’lmaganliklarini aytishdi.

Tanishlari, yaqinlari o’rtasida maishiy zo’ravonlikni oldini olish uchun yordam berganliklarini ishtirokchilarimizning 55%i aytib o’tishdi: shulardan 72% erkaklar va 28% ayollar. Biroq, ishtirokchilarning deyarli uchdan bir qismi (32%) bunday vaziyatlarda nima qilish kerakligini bilishmagan, va 13% ishtirokchilarimiz esa aralashmaslikni ma’qul topishgan.

Berilgan javoblardan shu ma’lum bo’ldiki, 60% ishtirokchilarimiz maishiy zo’ravonlikning guvohi yoki qurboni bo’lganlarida qayerga murojaat qilishni bilmasliklarini e’tirof etdilar. Ularning 66%ni ayollar tashkil etishdi.

Maishiy zo’ravonlikning qurboni yoki guvohi bo’lganda, qayerga murojaat qilishni biladiganlardan (40%), ushbu holat yuzasidan qayerga murojaat qilish kerakligini so’radik va quyidagi javoblarni oldik:

1.     Davlat huquqni muhofaza qiluvchi organlar: militsiya, prokuratura, mahalla posboni (profilaktika inspektorlari).

2.     Ishonch telefon raqamlariga: Xotin qizlar qo’mitasi, “Istiqbolli Avlod” markazi, shuningdek javoblarning orasida “Не молчи” tashkilotiga murojaat qilish variant ham uchradi.

3.     Mahalla qo’mitasi.

Javoblar orasida quyidagi variantlar ham bo’ldi: tuman sudiga, virtual yoki xalq qabulxonalariga, Adliya vazirligiga, DXXga, Ombudsmanga, oila davrasida hal qilaman va boshqalar.

Yuqoridagi savolga vaziyatga bog’liq (54%) deya javob berganlarning 74%i erkaklar va 26%i ayollarni tashkil qildi. Oilani saqlab qolish uchun zo’ravonliklarga (kaltaklashlar, kamsitishlar va haqoratlashlar) so’zsiz qarab o’tirish kerak emas degan ishtirokchilarning 49%i ayollar va 51%i erkaklarni tashkil etdi. Qizig’i shundaki, ishtirokchilarning yoshi oshgan sari, bunday holat “vaziyatga bog’liq” deya javob berganlarning ulushi oshib bordi.

Maishiy zo’ravonlikning sababi nimada deb so’ralganda, quyidagi javoblar olindi:

-        Insonlar mehr-oqibatni unutishmoqda – 37% respondentlar,

-        Savodxonlikni pastligi – 23%,

-        Oiladagi pul muammosi – 15%,

-        Jabrlanganlarning o’zi sababchi – 7%.

Faqatgina 2% ishtirokchilar maishiy zo’ravonlikning asosiy sabablaridan biri qilib OAV va Internetta zo’ravonliklar ko’pligini bildirishdi.

Maishiy zo’ravonlikning sababi boshqa deb javob bergan respondentlardan (15%), biz ushbu muammoga o’zlarining sabablarini so’radik. Quyida eng ko’p uchragan javoblar keltirilgan:

1.     Ma’naviy boylik, madaniyat va diniy qadriyatlarning tushunchalari odamlarda yetishmasligi yoki yo’qligi.

2.     Bolalarning noto’g’ri ta’lim-tarbiyasi.

3.     Majburiy nikoh, oila ishlariga aralashish.

4.     Oilaning moliyaviy ahvoli (yo’qchilik yoki to’qchilik).

5.     Odamlarda psixologik muammolarning borligi.

Maishiy zo’ravonlikni oldini olish uchun respondentlar o’zlarining takliflarini berdilar, va biz bu takliflarni bir nechta kategoriyalarga ajratdik:

Iqtisodiy-ijtimoiy

Siyosiy-huquqiy

Ma’naviy

Ish o’rinlarini ko’paytirish

Odamlarning huquqiy savodxonligini oshirish

Barcha davlat va nodavlat idoralarida ma’naviyatni mustahkamlash

Yuqori turmush darajasini ta’minlash

Tegishli organlar tomonidan insonlarning oilaviy sharoitlarini o’rganib chiqishi

Yoshlarning orasidagi zo’ravonliklarga barham berish

Odamlarni ko’proq ta’lim olishini qo’llab- quvvatlash

Huquqni muhofaza qilish organlari hodimlarini doimiy malakalarini oshirishi

Ota-onalar bilan profilaktika ishlarini olib boruvchi markazlar tashkil etish

Boshlang’ich ta’lim sifatini yaxshilash

Maishiy zo’ravonlikni ishlatayotgan shaxslarga nisbatan pullik jarimalar joriy etilishi

Ijtimoiy tarmoqlarda oilaning muqaddasligi to’g’risida ko’rsatuvlar, filmlar va seriallar sonini oshirish

U-REPORTYORLAR FIKRI:  

 «Birinchi navbatda maktabdagi zo’ravonliklarga e’tibor berish kerak! Ushbu muammoga professionallik bilan yondashish va professional bolalar psixologlarini jalb etish kerak».

«Bepul psixologik yordam berish markazlarini ochish kerak. Oilaning barcha a’zolari uchun turmush o’rtog’i va bolalarga qanday munosabatda bo’lish kerakligi to’g’risida majburiy psixologik treninglar o’tkazish kerak. Shuningdek, maishiy zo’ravonlik uchun jinoiy javobgarlikka tortish kerak».

«Ommaviy axborot vositalari orqali odamlarni oila va oiladagi qadriyatlar to’g’risida tarbiya olib borish kerak».

«O’zbek oilasida erkak har doim haq va ayol uchun ajrashish uyat degan tushunchalar bor. Ko’pchilik ayollar jamiyat tomonidan ayblanishi sabab sabr qilishga majbur bo’lishadi».

«1. To’yni ongi yetgan yoshda qilish… 2. Yigitlar ayollarimiz bilan to’g’ri va adolatli muomalada bo’ladigan erkaklarga aylanishi… 3. Ota onalar o’zlarining farzandlariga to’g’ri tarbiya berishi kerak… 4. Yuqori ajirim ko’rsatgichiga ega bo’lgan bu mamlakatda maktab dasturlariga yoshlarni to’g’ri xatti-harakatlarga o’rgatadigan va haqiqiy erkak va munosib ayollar bo’lib yetishishiga ko’maklashadigan “oila hayoti” yoki “erkaklar va ayollar munosabati” degan shunga o’xshash fanlar kiritish kerak».

«O’quv yurtlarida bolalar va kattalarga o’zini qanday tutish mumkin va lozim ekanligi to’g’risida mutaxassislar tomonidan dasturlar ishlab chiqishlari kerak».

«Ijtimoiy tarmoqlarda, yangiliklarda, anonim so’rovlarda va zo’ravonlikka qarshi dasturlarda to’g’ri kontentga ega, odamlarga yordam beradigan guruhlar tuzilishi kerak».

«Shaxsiy istak, huquq va erkinlikni huquq tomonidan muhofaza qilish; oilada ma'naviyat va ma’rifatni tatbiq etish; jamiyatning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish, oilaviy munosabatlar sohasida qonun ustuvorligini mustahkamlash; maishiy zo’ravonlikning sabablarini va ularni oldini olish masalasida chora-tadbirlarni aniqlash, o’rganish va ko’rib chiqish kerak».

«Ахолини  маънавий  дунё  қарашини  кенгайтириш  керак,  уларни  саводхонлигини  ошириш,  маънавий  кадриятларимиз ,  урф  - одатларимизни  ва  дунёвий  билимларни  ўрганишлари  керак.  Келажак  авлодни  замонавий,  миллийлигимизни  унутмаган  холда  тарбиялашимиз  керак».

«Insonlar har qanday sharoitda ham bir birlarini tushunishlari va qo'llab quvvatlashlari lozim. ota-onalar bu narsalar haqida yoshligidan tushuntirishlari kerak».

«Ҳар бир инсон ўз ҳуқукларини ва шу ўринда мажбуриятларини тўлиқ англаб етишлари лозим ана шунда хар қандай низоларни ҳам ўз вақтида ечимини топса бўлади».

Agar maishiy zo’ravonlik qurboni bo’lgan bo’lsangiz va Sizga yordam kerak bo’lsa, O’zbekiston Xotin-qizlar qo’mitasining 1146 ishonch telefoniga qo’ng’iroq qiling. Yaqinlaringizga mehrli bo’lishga harakat qiling.

Izoh: So’rov natijasida olingan ma’lumotlar UNICEF ning ushbu mavzuga munosabatini aks etmaydi, reprezentativ ma’lumot emas va so’rovda qatnashgan 1000 dan ortiq respondentlarning fikridir.